İlk Gazeteler

Merhabalar ;

Sizlere bu yazımızda ilk gazeteler ( ilk özel gazete, ilk resmi gazete, ilk yarı resmi gazete vs. )'den bahsedeceğiz.

İşte edebiyatımızdaki bazı ilk'ler...

Türkiye’de gazete ve gazetecilik yolunda atılan ilk adım Takvim-i Vakayi’nin çıkarılması olmuştur. Niyazi Berkeş her ne kadar basın hareketinin Takvim-i Vakayi ile başlamadığını ifade etse de bu konuda araştırma yapmış olan isimlerin büyük çoğunluğu basın tarihini Takvim-i Vakayi’nin çıkarılması ile başlatmaktadır. Bu nedenle ilk olarak Takvim-i Vakayi’nin incelenmesi gerekmektedir.

Takvim-i Vakayi:

Basın tarihimizi 1 Kasım 1831’de “Takvim-i Vakayi”’nin çıkması ile başlamıştır. Ancak bu gazete devletin resmi organı olup diğer ülkelerde olduğu gibi meydana gelmiş bir milli fikir hareketinin gereği olarak ortaya çıkmamıştır.

O tarihlerde memleketin kültürel seviyesi şahısların gazete çıkarması için müsait değildir, hatta özel matbaalar bile yoktur.

Takvim-i Vakayi’nin çıkarılmasından önce, II. Mahmut döneminde ülkede iç ve dış siyasette büyük karışıklıklar yaşanıyor olup, var olan düzenin yenilenmesi için çabalar sarfedilmekteydi. Osmanlı-Rus savaşları, Osmanlı-Fransız ilişkileri, Sırp ile Rum isyanları, Yeniçeri ocağının kaldırılması, askeri alanda yenilik girişimleri vb. olaylar ülkeyi yıpratmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun bu karışık devresinde II. Mahmut, devletin düzenlenmesinde kamuoyunun görüşlerinin öneminin farkındaydı ve araç olarak basının öneminin farkındaydı.

Bütün Osmanlı vatandaşlarının yurt içinde ve dünyada olanları öğrenmesi, yabancıların Osmanlı yönetiminin resmi görüşünü öğrenmesi, yanlış haberlerin engelleyerek iç huzurun bozulmasını önlemek, fen, sanat, sanayi ve ticarete dair bilgilerin yaygınlaştırılıp halkın yararına sunulması, devletin icraatının herkesçe bilinip buna uyulması sayesinde devlette birliğin sağlanması gibi amaçlarla 1 Kasım 1831 tarihinde Takvim-i Vakayi yayınlanmaya başlamıştır.

Bu amaçlarda özellikle iki yön dikkat çekmektedir. Birincisi geleneksel yaklaşımla padişaha bağlı devlet yönetimi görüşüyle olayları yansıtmak, bu görüşle toplumu eğitmek ve tartışmalara son vermek, ikincisi ise tartışmayı düşünmemeye karşılık batı anlamında çok geniş kapsamlı (ticari, fen, kültür vb.dahil) bir kamuoyu eğitilmesi söz konusudur.

İlk Türkçe gazete olan Takvim-i Vakayi’nin çıkarılması için “Takvimhane-i Amire” adıyla yeni bir matbaa ve idare etmek üzere de “Takvimhane Nezareti” kurulmuştur. Nazırlığına ve gazetenin çıkarılmasına bakmak üzere tarihçi “Esat Efendi” görevlendirildi. Haber toplamak üzere iki muhabir görevlendirilmiş olup gazetenin çıkarılması için hiçbir fedakarlıktan çekinilmemiştir.

Çıkarılacak olan gazetenin adının anlamlı, dikkatli ve söylenişi kolay bir isim olması gerekiyordu. Osmanlı Devleti’nin resmi gazetesine verilen Takvim-i Vakayi adı konusunda ilk kayıt dönemin vakanüvisti Lütfi’nin tarihinde bulunmaktadır. Bu konu ile ilgili çalışmalar yapanlar Lütfi tarihine dayanarak, Takvim-i Vakayi adının bizzat II. Mahmut tarafından bulunup gazeteye verildiğini tekrarlamışlardır. Ancak Takvim-i Vakayi adı şu şekilde seçilmiştir: Serasker Hüsrev Paşa bir lahiya hazırlamış ve bunu Bab-ı Ali’ye sunmuştur. Paşa bu layiha sırada yayınlanacak evrakın genel adının gazete olmakla birlikte bunun Osmanlı Devleti’nde layik bir isimle değiştirilmesi gerektiğini belirtmiş ve layihasına Avrupa’da çıkan gazetelerin isimlerini ve verilebilecek Türkçe isimleri de eklemiştir. Bab-ı Ali’de çıkacak gazete ile ilgili olarak ileri gelenlerin katıldığı bir toplantı yapılmış ve burada diğer kurullarla ilgili olarak isim konusu da ele alınmıştır. Hem bütün ülke ahalisinin hem de Avrupalılar tarafından beğenilebilecek bir ismin bulunması vurgulanarak paşanın bulduğu isimlere yeni ilaveler yapılarak padişaha sunulmuştur. II. Mahmut bu kanunun yeniden görüşülmesini istemiştir. Bunun üzerine Serasker Paşa, Sedaret Kev makamına gönderdiği tezkerede “Havadisname” adının verilebileceğini, ayrıca da Esat Efendi’nin tesbit ettiği isimler pusulasını göndermiş ve Padişah Esat Efendi’nin pusulasındakı “Usul-i Hayriye” ve Takvim-i Vakayi isimlerinden birinin seçilmesini istemiştir. Bunun üzerine “Takvim-i Vakayi” adı saçilerek II. Mahmut’un, “Çünkü Takvim-i Vakayi tabir olunması her ne tarafa müteallik ise münasebet olacağından tensib olunmuş bu suretde al vechile tesmiye olunsun” ibaresini taşıyan hatt-ı hümayunu ile Osmanlı Devleti’nin resmi gazetesinin ismi belirlenmiştir.

Takvim-i Vakayi ilk defa 1831’de, daha sonra 1891’de ve son olarak da II. Meşrutiyet döneminde yayınlanmıştır. Gazete resmi ve gayr-ı resmi olmak üzere iki kısımdan oluşmaktaydı. Resmi kısım devletin iç işlerinden, gayr-ı resmi olan kısım ise duyulan haberler, endüstri ve ticarete ait haberlerden oluşmaktaydı. Gazete için bir abone kayıt defteri düzenlenmiş olup buna göre; merkezdeki yüksek devlet memurlarıyla, askerler, ulema ve diğer ileri gelenlere birer, taşralarda merkez kazaların ileri gelenlerine ve memurlara verilmek üzere onar, diğer kazalarda hakim ve ayan-ı memlekete verilmek üzere ikişer gazete gönderilecektir. Bir senelik abone ücreti peşin alınacak olup, ayrıca kendiliğinden isteyenlerde ücreti ile abone edileceklerdir. Gazete bütün ülkede devlet haberleşmesini temin amacıyla görev yapan tatarlar vasıtasıyla taşınmıştır. Ancak düzensiz çıkış, gazetenin postaya intikalini ve dolayısıyla ülke içindeki dağılımını olumsuz etkilemiştir.

Takvim-i Vakayi’nin yayımına memur edilen kimseler, özellikle ilk zamanlarda, medreseden yetişmiş oldukları için, gazeteye konulan yazılar ve ağdalı ve anlaşılması güç cümlelerle dolu idi.

II. Mahmut ise gazetedeki dilin sadeliğine önem vermiş, gazetenin yöneticisi konumunda olan Vaknüvis Esat Efendi yaptığı bir gezinin notlarını gazeteye basılmadan önce kendisine sunulduğunda ondan şöyle bir cevap almıştır:

“Vakıa pek güzel ve sanatlı kaleme alındığına diyecek yok ise de bu misüllü umuma neşr olunacak şeylerde yazılacak elfazın (sözler) herkesin anlayabileceği surette olmak lazımdır” demiştir.

Takvim-i Vakayi’nin yayınlanma amacı dikkate alındığında, devletin yaptıklarının, yapacaklarının, hatta düşüncelerinin neden ve niçinleriyle birlikte topluma aktarılabilmek için Fransızca, Arapça, Farsça, Rumca ve Ermenice olarak da yayınlanmıştır.

Fransızca olan gazetede ki amaç Avrupa konumuna ve etkili güçlere ulaşmak amacını taşırken, öteki dillerde yayınlanan gazeteler ise Osmanlı içerisinde yaşanan ve yaygın olan diğer tebaaya ulaşmak hedefini gütmektedir.

Bu dillerde çıkan Takvim-i Vakayiler her zaman Türkçe nüshanın aynısı olmayıp hitap edilen gruba göre haberlerin içeriği ve sırası değiştirilmiştir.

1839’da “Gülhane Hatt-ı Hümayunu” adı altında okunan Tanzimat Fermanı, Takvim-i Vakayi ilave olarak “Varakai-i Mahsusa” adıyla basmıştır. Sadrazam olan Mustafa Reşit Paşa gazetenin haftada bir yayınlanması için bir irade çıkarmıştır.

Tanzimat devrinde yabancı gazetelerden tercümeler, fizike ait bilgiler konulan gazete Ali Paşa’nın sadaretinde önemini kaybetmiştir. Kırım Savaşı sırasında 18 sayı çıkarabilen gazete bu savaşa dair haberleri Varaka-i Mahsusa adı ile ilave olarak verebiliyordu.

1860’a kadar yayını bu şekilde sürdüren gazete tamamen resmi bir niteliğe bürünmüş ve sadece devletle ilgili belgelerin, tüzüklerin yayınlandığı resmi bir gazete haline gelmiştir. 1879 ve 1892 yıllarında gazetede ki dizgi yanlışlığından dolayı kapanan gazete II. Meşrutiyet döneminde yeniden çıkmaya başlamış ve Kasım 1922 yılında 4609 sayı ile yayını sona ermiştir.

Ankara’da kurulan T.B.M.M. Hükümetinin resmi gazetesi olarak 07.10.1920 tarihinde yayınlanmaya başlanan Ceride-i Resmiye, Takvim-i Vakayi’nin devamı olarak kabul edilmektedir. Ceride-i Resmiye adı 02.11.1922’de Resmi Ceride olmuştur. Resmi Ceride adı da 02.01.1928 tarihinde Resmi Gazete olmuş ve o tarihten beri bu ad ile yayınlanmaktadır.

Ceride-i Havadis

Basın tarihimizde Takvim-i Vakayi’den sonra çıkarılan ikinci gazete Ceride-i Havadis olmuştur.

William Churchill adında İngiliz bir tüccar, Kadıköy’de avlanırken, Defterhane katiplerinden Necati Efendi’nin oğlunun yaralanmasına sebep olmuş ve hapsedilmiştir. Ancak ülkedeki yabancılara geniş haklar ve dokunulmazlıklar tanındığından, İngiliz elçisinin müsadesiyle Churchill hapisten kurtarılmış, Hariciye Nazırı Akif Paşa görevinden alınmıştır. Bunların yanısıra Churchill’e pırlantalı bir nişan, on bin kantarlık bir zeytinyağı fermanı ve bir de Türkçe gazete çıkarma izni verilmiştir.

Olay 1836 yılında olmuş ancak Churchill gazete çıkarma iznini kullanmakta acele etmemiştir. Çünkü Hariciye Nezaretinden alınan Akif Paşa, Dahiliye Nazırlığına getirilmiştir. Bu nedenle gazete 1840 yılında gazetesinin adını “Ceride-i Havadis” olarak çıkarmaya başlamıştır.

Ceride-i Havadis ilk nüshasında; “Tevarih aşina olanların malumları olduğu üzere alelumun hüner ve maarifin tezayüt ve tekessürüne, nüsahı gayrı adidesi afaka müneşir olan ve güne gün ihbarat ve hadisatı nafrayı cami bulunan gazete evrakının dahi medarı küllisi olduğu cayi iştibah değildir ve herkes bu makule gazeteleri okudukça sair memalikte vuku bulan ahval ve keyfiyata kesbi vukuf ve malumat ederek eshercihet faidement olurlar” diye hem gazeteyi hem de gazetenin faydalarını anlatmaya çalıştı.

Biraz içeriğinin kuvvetsizliği, biraz Takvim-i Vakayi’nin bıraktığı etkiyle ve biraz da eski idarenin bilerek uyuşturduğpu halkın kültür seviyesindeki düşüklüğü nedeniyle bu gazete ilk yıllarında pek rağbet görmedi. Bu durumda gazeteyi kapamak zorunda kalan Churchill, hükümetten ayda 2500 kuruş tutarında yardım yapılmasını sağlamış ve tekrar yayınlanan gazetenin durumu iyiye gitmeye başlamıştır. O tarihten sonra Ceride-i Havadis yirmi yıl süre ile devletin yarı resmi organı haline gelmiştir.

Gazetedeki yazılar Avrupa’daki olayları, Amerika, Hint ve Çin’de meydana gelen garip olaylara aitti. Okuyucuları o zamanın İstanbul aydın sınıfı, devlet memurları ve valilerdi.

Gazete dışarıdan ilan kabul edip, dış ülkelerde muhabirleri de vardı. İskenderiye’den havadis gönderen gazeteci gazetecilik tarihimizdeki ilk muhabirdir. Haberler iç ve dış olarak iki bölüme ayrılmıştı. Dış haberler Avrupa olaylarının tercümeleri idi.

Ceride-i Havadis haftalık gazete olup, şekli, basılış tarzı, yazısı ve içeriği bakımından Takvim-i Vakayi’ye benzemekteydi.

Bu gazetede diğeri gibi düzenli olarak basılamıyordu. Ancak Kırım Savaşı gazeteye yaramış W. Churchill İngiliz gazetelerinin muhabiri sıfatı ile savaş meydanlarından gönderdiği haberler Ruzname-i Ceride-i Havadis veya sadece Ruzname isimli ilaveler şeklinde basılmıştır.

W. Churchill, 1864 yılında ölmüş gazetesi oğlu Alfred Churchill’e geçmiştir. A. Churchill Ceride-i Havadis’i 1864 tarihinde kapatarak daha önce ilave olarak verilen Rüzname-i Ceride-i Havadis’i günlük hale getirmiştir.

Bir İngilize ait olmakla beraber Ceride-i Havadis ve Ruzname’nin yayınları Türkiye aleyhine olmamıştır.

Türkiye’de yayınlanan ikinci gazete olması bakımından önemli olan bu gazete yukarıda bahsettiğimiz özelliklerinden dolayı yarı resmi gazetelerdir.